Summary
İskender Hikâyeleri Geleneğine Dair Bir Değerlendirme: Alexander Romance Türü Eserler ve Nizâmî’nin İskendernâmesi
I. yüzyıldan itibaren oluşmaya başlayan “İskender” anlatıları içinde en önemlisi, temelinde, İskender’in seferlerine iştirak eden Callisthenes’e ait, orijinali kayıp bir metin olduğuna inanılan, bu sebeple de “Pseudo-Callisthenes”(Sözde- Callisthenes) diye adlandırılan ve Grek, Latin, Süryani, Ermeni, Etyopya, Pehlevi, İbrani dillerinde varyantları olan bir hikâyedir. Söz konusu hikâye Geç Antik Çağ’dan Orta Çağ’a gelindiğinde “Alexander Romance” adlı türün doğmasına vesile olur. Pek çok Avrupa dilinde de yazılan romansların coğrafyalar ve kültürlerarası seyahati, Doğu edebiyatlarına geldiğinde farklı bir hüviyet kazanır.
“Alexander Romance”ın İbrani, Ermeni ve Süryani versiyonları V.-VII. yüzyıllarda oluşmuş erken dönem eserlerdir. XI. yüzyıla gelindiğinde Firdevsî, Doğu edebiyatında bu konuyu ilk kez bir bütün olarak hikâyeleştirmiştir. Ancak hikâye, konuyu müstakil ve oldukça hacimli bir mesneviyle ilk kez ele alan Nizâmî’nin eseriyle çok daha farklı bir vadiye ulaşır. Artık o, olağanüstü destan kahramanı değil, nübüvvet ve velayet mertebesine yükselmiş, Allah tarafından seçilmiş bir kuldur. Nizâmî’nin mesnevisi büyük evrensel anlatının bir halkasıdır. Yunan, Ermeni, Süryani kaynaklarından haberdar olduğu kendi beyanından anlaşılmaktadır. Bununla beraber, kendinden önce çizilen yolu aynen izlemekten kaçındığı görülür. Nizâmî’nin metni başka dillerde yazılmış eski hikâyelere göndermeler yaparken, Doğu dillerine taşınan bilgileri de eleştirel bakışla değerlendirmeye alır. Bu yönleriyle Nizamî’nin eseri, hikâyenin kültürlerarası dolaşımında önemli bir dönüm noktasıdır.
Bu çalışmada “Alexander Romance” ve Nizâmî’nin “İskendernâme”si karşılaştırmalı olarak ele alınırken hikâyenin kültürel dokusunu oluşturan edebî, felsefî, destanî, dinî, mitolojik unsurlara özel bir önem atfedilmiştir.
Keywords
Alexander Romance, Pseudo-Callisthenes, Şerefnâme, İkbalnâme.