Summary
Maddi Bir Kültür Ögesi Olarak Kıblenümanın Divan Şiirine Yansımaları
Edebî eserler ait oldukları toplumun sosyal hayatının, gelenek ve göreneklerinin, örf ve âdetlerinin, inanışlarının, maddi ve manevi kültürünün önemli bir koruyucusu ve aktarıcısı durumundadır. Klasik Türk edebiyatı çerçevesinde ortaya konan edebî mahsullerin gerçek hayattan kopuk olmadığı, aksine sosyal hayatın farklı yönlerine geniş bir çerçeveden ayna tuttuğu görülmektedir. Zira geniş bir zaman diliminde ve coğrafyada verilmiş eserlerde birey ve toplum yaşamına dair maddi ve manevi kültürün izlerini sürmek mümkündür. Özellikle Divan şairlerinin mısralarında eski devirlerde günlük hayatın bir parçası olan; ancak günümüzde unutulmuş, kullanımdan kalkmış veya farklı biçimlere dönüşmüş pek çok maddi kültür ögesine rastlamak imkân dâhilindedir. Bu bağlamda ele alınabilecek ögelerden biri de “kıblenüma”dır. Geçmiş çağlarda kıble yönünün tespiti maksadıyla kullanılan ve XIX. yüzyıla gelindiğinde artık kullanımdan düşen bu araç, şimdilerde ancak müzelerde ve bazı müzayedelerde görülebilmektedir. Kullanıldığı devirlerde günlük yaşamın bir parçası olan kıblenüma, çeşitli benzetme ve mecazların konusu olarak XV. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar hemen her devirde şairlerin divanlarında yer bulmuştur. Bu çalışmada ilk olarak kıbleye yönelmenin gerekliliği ve dolayısıyla kıblenümalara neden ihtiyaç duyulduğu konusu ele alınmış, bu aletleri ele alan çalışmalara değinilmiştir. Sonra “kıblenüma” kelimesinin anlamı, bu aletlerin özellikleri ve çalışma ilkeleri üzerinde durulmuştur. Son ve esas olarak ise kıblenümaların Divan şiirine nasıl yansıdığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun için söz konusu aracın şiirde hangi anlamlara gelecek şekilde kullanıldığı, hangi özellikleri ile ne tür benzetme ve mecazlara konu edildiği hususları örnek beyitler üzerinden incelenmiştir.
Keywords
Divan şiiri, maddi kültür, Kâbe, kıble, kıblenüma.